ADAM SAWDASÍ-DÁWIR MASHQALASÍ
Keyingi dáwirlerde adam sawdası pútkil insaniyatqa qarsı tiykarǵı qáwiplerden biri bolıp kelmekte. Adamnan ekspluataciya maqsetlerinde paydalanıw jámiyettiń demokratiyalıq negizlerine úlken qáwip saladı. Búgingi kúnde mámleketimiz adam sawdasına qarsı gúresiwge bir qatar xalıqaralıq hújjetlerdi, solardan, Birlesken Milletler Shólkeminiń «Transmilliy birlesken jınayatshılıqqa qarsı gúresiw haqqında»ǵı Konvenciyanı hám «Adam sawdası, ásirese, hayallar hám balalar sawdasınıń aldın-alıw hámde oǵan shek qoyıw hám onıń ushın jazalaw haqqında»ǵı Protokoldı ratifikaciya qılǵan. «Adam sawdasına qarsı gúresiw haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamına muwapıq, adam sawdası – kúsh penen qorqıtıw yaki kúsh isletiw yamasa májbúrlewdiń basqa túrlerinen paydalanıw, urlaw, aldawshılıq, hákimiyattan paydalanıw yaki jaǵdaydıń tómenliginen paydalanıw arqalı yamasa basqa shaxstı baqlawshı shaxstıń razılıǵın alıw ushın tólemler yaki mápdar etiw esesine awdırıp alıw jolı menen adamlardan paydalanıw maqsetinde jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yaki qabıl etiw. Adamlardan paydalanıw basqa shaxslardıń buzaqılıǵınan paydalanıwdı yaki olardan buzaqılıq paydalanıwdıń basqa formaların, májbúriy miynetti yaki xızmetlerdi, qullıqtı yamasa qullıqqa uqsas ádetlerdi, erksizlik jaǵdayın yamasa insan aǵzaların hám toqımaların alıwdı ańlatadı.
Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 135-statyasına kóre, adam sawdası, yaǵnıy adamdı alıw-satıw yaki adamdı onnan paydalanıw maqsetinde jallaw, tasıw, tapsırıw, jasırıw yamasa qabıl qılıw – úsh jıldań bes jılǵa shekem erkinligin sheklew yamasa úsh jıldan bes jılǵa shekem erkinen ayırıw jazası menen jazalanadı.
Usı háreketeler: a) eki yamasa onnan artıq shaxsqa qarata; b) ózin qorǵay almaytuǵın ayıpkerge málim bolǵan shaxsqa qarata; v) hámledarlıǵı ayıpkerge málim bolǵan hayallarǵa qarata; g) ayıpkerge materiallıq jaqtan yaki basqa jaqtan qaraslı bolǵan shaxsqa qarata; d) bir topar shaxslar tárepinen aldınnan til biriktirip; e) xizmet wazıypasınan paydalanǵan halda; j) jábirleniwshi Ózbekstan Respublikasınıń Mámleket shegarasınan alıp ótken halda yaki onı shet elge nızamǵa qarsı ráwishte uslap turǵan halda; z) qálbeki hújjetlerden paydalanǵan halda, tap sonday jábirleniwshiniń shaxsın tastıyıqlawshı hújjetlarin alıp qoyǵan, jasırǵan yamasa joq qılıp jibergen halda; i) insan aǵzaların hám (yaki) toqımaların alıw maqsetinde; k) jezókshelik penen shuǵıllanıwǵa tartıw maqsetinde sadır etilgen bolsa, — bes jıldan on jılǵa shekem erkinen ayırıw jazası menen jazalanadı.
Usı háreketler: a) urlaw, zorlıq isletiw yaki zorlıq isletiw menen qorqıtıw yamasa májbúrlewdiń basqa túrlerin qollaw arqalı sadır etilgen bolsa; b) on segiz jasqa tolmaǵanlıǵı ayıpkerge málim bolǵan shaxsqa qarata sadır etilgen bolsa; v) tákrár yaki qáwipli recidivist tárepinen yamasa usı Kodeksning 137-statyasında názerde tutılǵan jınayattı ilgeri islegen shaxs tárepinen; g) óte qáwipli recidivist tárepinen sadır etilgen bolsa; d) jábirleniwshiniń ólimine yaki basqa awır aqıbetlerge sebep bolsa; e) bir topar shaxslar tárepinen yaki onıń máplerin gózlep sadır etilgen bolsa, — on jıldań on bes jılǵa shekem erkinen ayırıw jazası menen jazalanadı.
Sonday-aq sudlar tárepinen adam sawdasına baylanıslı islerdi kóriwde birden-bir sud ámeliyatın engiziw maqsetinde 2009-jıl 24-noyabrde Ózbekstan Respublikası Jokarǵı sudı Plenumınıń «Adam sawdasına tiyisli isler boyınsha sud ámeliyatı haqqında»ǵı 12-sanlı Plenum qararı túsindirmesine kóre, aldı-sattı kórinisindegi adam sawdası adamnıń bir shaxs tárepinen basqasına pul, basqa materiallıq baylıqlar (múlik), múlkiy xarakterdegi xızmetler, múlkiy yaki pul kórinisindegi qarızdan waz keshiw hám t.b sıpatındaǵı haqı esesine beriliwi tuwrıdan-tuwrı jazba yaki awızeki pitim dúziliwin názerde tutadı. Adamdı ekspluataciya qılıw basqa shaxslar buzaqılıǵı (jezókshelik)nan paydalanıw yaki basqa kórinistegi buzaqılıq ekspluataciyanı, májbúriy miynet yaki xızmetler, qullıq yaki qullıqqa uqsas ádetler, erksizlik halatı yaki adam aǵzaları ya bolmasa toqımaları alınıwın ańlatadı. Májbúriy miynet qanday da bir jazanı qollaw menen qorqıtıw arqalı jumıstı orınlawǵa májbúrlewdi ańlatadı. Qullıq — ózine qarata múlik huqıqına tán ayırım yaki barlıq huqıqlar ámelge asırılıp atırǵan shaxs awhalı yaki jaǵdayın ańlatadı. Erksizlik jaǵdayı – shaxstıń belgili-bir faktorlar jıyındısı tásiri astında óz erkine qayshı ráwishte hár qanday jumıs yaki xızmetti orınlawǵa májbúr bolǵanlıǵın ańlatadı. Mámleketimizde adam sawdasına qarsı gúresiwge, sonnan adam sawdasına imkan beriwshi sebepler hám shárt-sharayatlardı saplastırıwǵa karatılǵan is-ilájlardı ámelge asırıw, adam sawdasınıń aldın-alıwǵa qaratılǵan huqıqıy, siyasiy, social-ekonomikalıq, medicinalıq, profilaktika is-ilájların, málimlemege tiyisli is-ilájlardı ámelge asırıw, solardan xalıqtıń huqıqıy sanası hám huqıqıy mádeniyatın jetilistiriw, adam sawdasın óz waqtında anıqlaw hám oǵan shek qoyıw, onıń aqıbetlerin saplastırıw, sonday-aq adam sawdası menen shuǵıllanıwshı shaxslar juwapkershiliginiń sózsizligi principlerin támiynlew, adam sawdasınan jábirlengenlerdi, adam sawdasınan jábirlengen dep gúman qılınıp atırǵanlardı mámleket tárepinen qollap-quwatlaw, solar qatarınan sociallıq qorǵaw adam sawdasına qarsı gúresiw tarawındaǵı mámleket siyasatınıń tiykarǵı baǵdarları bolıp esaplanadı hám bunda adam sawdasına qarsı gúresiwdiń xalıqaralıq hám milliy nızamshılıq normalarında nızamlı tártipke salınıwı shıxstıń huqıq hám erkinliklerin qorǵawdıń nátiyjeli usılı esaplanadı.
P.REIMKULOV
Taxtakópir rayonı ádillik bólimi mámleketlik xızmetler orayı direktorı
